Στέκουν σιωπηλά, είναι δημιουργήματα της λαϊκής φαντασίας και πλέον βρίσκονται σε παρακμή. Από την αρχαιότητα αποτυπώνουν την προσπάθεια διαβίωσης του αγροτικού κόσμου και τώρα μια έρευνα, ένα ντοκιμαντέρ και ένα καλλιτεχνικό εργαστήρι στο Ναύπλιο μας μυούν στον παράξενο κόσμο τους. Και μάλιστα σε μέρες καρναβαλιού.
«Αυτό το σκιάχτρο είχε κάτι δικό μου, είχε δροσιά απ' τον θεό μου και μια στιγμή απ' τον γιο μου», λένε οι Active Member στο τραγούδι τους «Σκιάχτρο». Kαι δεν είναι η μοναδική φορά που η τέχνη του τραγουδιού εμπνέεται από τους φρουρούς της υπαίθρου, από τις ακίνητες και αμφίσημες φιγούρες που στέκουν μοναχικές με απλωμένα τα χέρια στη μέση ενός χωραφιού.
Μεταφορικά ή κυριολεκτικά, το σκιάχτρο ακολουθεί την ανθρώπινη δράση από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα και αποτυπώνει τις μεταβολές στην αγροτική ζωή αλλά και στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον φόβο, την αποτροπή, την υπεράσπιση. Επίσης, το σκιάχτρο έγινε φορέας ιδεών αλλά και αναπαράστασης σε όλα τα τερέν της τέχνης.
Ετσι δεν είναι τυχαίο, παραθέτοντας μερικά μόνο παραδείγματα, πως συναντάμε το σκιάχτρο σε έργα του Αριστοφάνη, όπως στην «Ειρήνη», στους «Βατράχους» και στους «Αχαρνής», στην «Ντενεκεδούπολη» της Ευγενίας Φακίνου αλλά και στο παραμύθι «Το όνειρο του σκιάχτρου» του Ευγένιου Τριβιζά.
Αυτές τις ημέρες στις 9 Μαρτίου 2013 στις 11:00 το πρωί στον πολιτιστικό χώρο "Φουγάρο" ένα ντοκιμαντέρ και ένα καλλιτεχνικό εργαστήρι θα ρίξουν φως στα σκιάχτρα και θα συνοψίσουν μια σειρά συμπερασμάτων πάνω στην ιστορία, στους πολλούς συμβολισμούς και στις τεχνικές κατασκευής τους.
Ειδικότερα, το ντοκιμαντέρ «Φρουροί της υπαίθρου» του Γιώργου Αντωνίου θα προβληθεί στον νέο χώρο του Φουγάρου στο Ναύπλιο, ενώ ένα εργαστήρι κατασκευής σκιάχτρου θα δώσει την ευκαιρία σε μικρούς και μεγάλους να μυηθούν στη δημιουργία σκιάχτρων. Επίσης, η ιδιότυπη «ρετροσπεκτίβα» στα σκιάχτρα γίνεται στον καμβά της συρρίκνωσης της αγροτικής παραγωγής ή στην ανάπτυξη των φυτοφαρμάκων που αναπόφευκτα φέρνει την εγκατάλειψη και την εξαφάνιση των ξύλινων φρουρών των χωραφιών.
«Οταν κάποιοι φίλοι είδαν τις παραπάνω από 300 φωτογραφίες σκιάχτρων που έχω από όλη την Ελλάδα, αναρωτήθηκαν: "Μα καλά, υπάρχουν ακόμη σκιάχτρα; Μήπως τα κατασκεύασες μόνος σου για να τα φωτογραφίσεις;"».
Ο άνθρωπος της πόλης έχει συνηθίσει σε άλλα πράγματα, δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει πως η αγροτική ζωή διασώζει ακόμη, έστω και σε μαρασμό, την πανάρχαια αυτή συνήθεια», λέει στα «ΝΕΑ» ο ερευνητής Γιώργος Αντωνίου, που μαζεύει υλικό εδώ και έξι χρόνια για τα σκιάχτρα - με αφετηρία την αργολική γη. Σε αυτή την εύφορη ενδοχώρα - ο ίδιος μένει στο Ναύπλιο - θυμάται και έχει αποτυπώσει με την κάμερα και τη φωτογραφική του μηχανή δύο παράξενα σκιάχτρα: «Το ένα βρίσκεται σε ένα μαντρί στο χωριό Γιαννουλαίικα. Είναι φουσκωτό, φοράει ένα κατακόκκινο μπουφάν και ο πάσσαλός του είναι στηριγμένος πάνω σε στοίβα από ξύλα. Σε πείθει πως κρατάει άμυνα σθεναρή. Ενα άλλο θυμίζει τον Ιούδα, αφού είναι κρεμασμένο σε δέντρο», σημειώνει ο Γιώργος Αντωνίου, που επίσης μας μυεί στις τεχνικές και στα υλικά των σκιάχτρων.
«Πολλά σκιάχτρα είναι παραγεμισμένα με άχυρο ή με ροκανίδι ή με μικροκλαδιά με φύλλα. Αυτά είναι πιο ανθρωπόμορφα. Υπάρχουν και εκείνα που είναι απλά ντυμένα, με ένα κενό πουκάμισο, που όμως πάλλεται περισσότερο και με το παραμικρό θρόισμα - και άρα μοιάζουν ακόμη πιο ανθρωπόμορφα».
Σήμερα, μιλώντας για την Αργολίδα που και ο ίδιος ερεύνησε επισταμένα, βρίσκουμε τα σκιάχτρα σε βερικοκιές, συκιές, ροδιές αλλά και σε χωράφια με λαχανικά, αγκινάρες ή μαρούλια. Οι «εχθροί τους», δηλαδή τα πουλιά, έρχονται την περίοδο της σποράς, της ανθοφορίας αλλά και της συγκομιδής, όμως δεν είναι μόνο αυτά οι αντίπαλοί τους.
«Τα σκιάχτρα δεν φτιάχνονταν μόνο για την αποτροπή των πουλιών αλλά και για την αποτροπή τρωκτικών ή θηλαστικών που επιτίθενται και σε κοτέτσια ή περιστερώνες», σημειώνει ο Αντωνίου, ενώ ο ρόλος των σκιάχτρων είναι ένα ακόμη δυνατό σημείο που ελκύει τη σύγχρονη έρευνα επειδή ακριβώς είναι διττός. Κι αυτό αφού τα σκιάχτρα έχουν χρηστικό χαρακτήρα για τη φύλαξη των καλλιεργειών, ενώ η αινιγματική παρουσία τους ενεργοποιεί από παλιά τη λαϊκή φαντασία.
Το «μορμολύκειον» είναι, πάνω από όλα, παράξενες και ελκυστικές φιγούρες - οι αρχαίοι αποκαλούσαν το σκιάχτρο «μορμολύκειον», που σήμαινε φόβητρο και προέρχεται από τη Μορμώ, δαιμονικό στοιχείο που με την προσωπίδα της φοβέριζαν τα παιδιά. Επίσης, δένονται στο ευρύτερο τοπίο, στέκονται μέσα στην ερημιά με τα χέρια απλωμένα και δεν είναι τυχαίο πως έχουν εμπνεύσει δεκάδες καλλιτέχνες, αλλά και έχουν αποτελέσει θέματα για καρναβαλικά άρματα. Βεβαίως, τα σκιάχτρα έχουν και τη δική τους σημειολογία: «Ντυμένα πολλές φορές με τζιν, ένδυμα του βιομηχανικού εργάτη κάποτε και άρα συνυφασμένο με την παραγωγικότητα, έχουν τα χέρια απλωμένα ως ένδειξη ετοιμότητας στην υπεράσπιση του χωραφιού», σημειώνει στα «ΝΕΑ» ο ερευνητής Γιώργος Αντωνίου. Και κάτι ακόμη σημαντικότερο, θα προσθέταμε: Το σκιάχτρο προσπαθεί - χρόνια τώρα και από τότε που επινοήθηκε - να υπερασπιστεί το δίκαιο αυτών που το επέλεξαν. Είναι ένας μικρός φορέας άμυνας και υπεράσπισης, ένα σύμβολο συνυφασμένο με την προστασία και τη γονιμότητα της γης. Μια προαιώνια λαϊκή έκφραση που προσεχώς ίσως δεν θα υπάρχει πια.
ΤΑ ΝΕΑ
