Νίκου Σπ. Ζέρβα
Πολιτικού Επιστήμονα Πανεπιστημίου Αθηνών
(ένα μήνυμα προς κάθε, υπεύθυνο ή μη, ενδιαφερόμενο)
Πέραν των πολλών άλλων σοφών, ο Ηράκλειτος, ο Εφέσιος προσωκρατικός φιλόσοφος, έχει μείνει στην ιστορία για το περίφημο «τα πάντα ρεί». Στον κόσμο τίποτα δεν μένει σταθερό, παρά όλα βρίσκονται σε μια συνεχή κίνηση και διεργασία. Η ιστορική αυτή έκφραση άπτεται και στη σημερινή εποχή σε κάθε πτυχή της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής.
Τοιουτοτρόπως, και στη διοίκηση οι αλλαγές, οι μεταρρυθμίσεις αποτελούν θεμελιώδες της στοιχείο για την ανανέωση, τον εκσυγχρονισμό, τη συνέχιση της ορθής(;) της λειτουργίας. Ποια είναι όμως τα βασικά στοιχεία που θα πρέπει να λαμβάνουν χώρα σε μια μεταρρύθμιση, αφ’ ενός μεν για τη λήψη καλύτερων αποφάσεων, αφ’ ετέρου για την επίτευξη των στόχων της μέσω της εφαρμογής τους;
Κατ’ αρχάς τους φορείς μιας μεταρρύθμισης αποτελούν τόσο το πολιτικό προσωπικό της χώρας (Κυβέρνηση, Βουλή), όσο και το διοικητικό, οι δημόσιοι λειτουργοί του κράτους. Εκείνοι είναι οι συνδετικοί κρίκοι ενός μεταρρυθμιστικού σχεδίου, οι οποίοι παρά τη διαφορετική τους πορεία, οφείλουν να ενώσουν τις δυνάμεις τους για την προετοιμασία της επερχόμενης αλλαγής. Η διάγνωση και η ανάλυση του προβλήματος, που έχει προκαλέσει τη μεταρρυθμιστική ανάγκη, πρέπει να είναι κοινή μέσω μιας διαδικασίας διαβούλευσης. Ωστόσο, η διαβούλευση πολλές φορές, δυστυχώς για τα ελληνικά δεδομένα, μπορεί να οδηγήσει σε απέραντα αδιέξοδα.
Αφ’ ενός διότι υφίσταται ο κίνδυνος της απάθειας, της αδράνειας, της αδιαφορίας (τις αρνητικές όψεις δηλαδή της «γραφειοκρατίας» του MaxWeber), που πιθανώς επιδείξει η διοικητική πλευρά. Αφ’ ετέρου επειδή στο πολιτικό προσκήνιο ο διάλογος, η σύνεση, η συνεννόηση υποσκάπτεται από την άρνηση, τη διαμαρτυρία και μια στείρα και ανεύθυνη αντιπολίτευση. Για τον λόγο τούτο η διαβουλευτική διαδικασία οφείλει ν’ ανοίξει τις θύρες της και να εντάξει όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, τους ’’μετόχους’’ του εξεταζόμενου ζητήματος, οι οποίοι προέρχονται απ’ την κοινωνία των πολιτών.
Απ’ τον εντοπισμό του προβλήματος μέσω μιας επιτυχούς διαλεκτικής διαδικασίας θα προκύψει και η λύση του. Μια λύση, βέβαια, που απαιτεί την εκ των προτέρων εξέταση όλων των εναλλακτικών επιλογών, σταθμίζοντας τα κόστη και τα οφέλη τους. Στις αρμοδιότητες, άλλωστε, της διοίκησης δεν εντάσσεται μονάχα η εφαρμογή, η εκτέλεση των αποφάσεων, αλλά και η υποβολή προτάσεων για τη βελτίωση του διοικητικού μηχανισμού και του κράτους ευρύτερα. Οι προτάσεις, δε, αυτές οφείλουν να λαμβάνονται υπ’ όψιν απ’ τους κυβερνώντες, καθώς προέρχονται από ανθρώπους που εκτός απ’ τη γνώση, διαθέτουν τη διοικητική πείρα, που απορρέει απ’ την εξειδίκευση, την προσήλωση και την καθημερινή ενασχόληση με το συγκεκριμένο αντικείμενο.
Η λήψη της προσφοροτέρας και πιο αρμόζουσας απόφασης πάντως, εκτός απ’ τις προτάσεις και την εξέταση των εναλλακτικών επιλογών, είναι αναγκαίο να συνδυάζεται και να εκρέει από μια ιδέα, ένα όραμα. Είναι αδιαμφισβήτητο, πως η επιτυχία μιας μεταρρυθμιστικής προσπάθειας εξαρτάται σε σημαίνοντα βαθμό και απ’ τη βούληση του μεταρρυθμιστή. Σε πλείστες περιπτώσεις η νωθρότητα, η αδράνεια ή και η αναβλητικότητα, που οφείλονται στην απουσία ενός συγκεκριμένου στόχου, ενός οράματος, έχουν οδηγήσει το όποιο μεταρρυθμιστικό σχέδιο στο καλάθι των αχρήστων. Απ’ την άλλη βέβαια, το όραμα για να γίνει πράξη, είναι απαραίτητο άπτεται της πραγματικότητας και όχι ν’ αναζητά ουτοπίες. Μόνον τότε ο συνδυασμός του με μια ορθή απόφαση μπορεί να περάσει στο τρίτο στάδιο της μεταρρύθμισης, την εκτέλεση και εφαρμογής της.
Η εκτέλεση του μεταρρυθμιστικού πλάνου αντιπροσωπεύει τη μετατροπή του οράματος, της ιδέας σε πράξη. Η μετουσίωση αυτή πραγματοποιείται με τη θέσπιση και έκδοση κανόνων δικαίου, που αποτελεί αρμοδιότητα του νομοθετικού (ή μήπως μόνο του εκτελεστικού;) σώματος της χώρας μας. Εντούτοις, η νομοθεσία από μόνη της δεν αποτελεί πανάκεια! Η πραγματικότητα έχει αποδείξει, ότι ενώ νόμοι ψηφίζονται, για πολλούς και διάφορους λόγους δεν εφαρμόζονται. Γι’ αυτόν τον λόγο η διακριτική ευχέρεια της διοίκησης επιβάλλει τη λήψη πρωτοβουλιών εκ μέρους των μελών της για την αποτελεσματική εφαρμογή της μεταρρύθμισης. Ούτως ή άλλως ο νόμος υφίσταται μονάχα για να δείχνει την κατεύθυνση, τον προορισμό, δίχως να προϋποθέτει ούτε δέσμια αρμοδιότητα, ούτε πλήρη τυποποίηση! Η ευχέρεια άλλωστε, την οποία οφείλουν να διαθέτουν τα διοικητικά στελέχη συνδέεται μ’ έναν τεχνοκρατικό επαγγελματισμό, που αναγνωρίζει την ενασχόληση με τα δημόσια πράγματα ως λειτούργημα και επ’ ουδενί ως επάγγελμα.
Παρόλα αυτά, σε ορισμένες περιστάσεις, τα μεταρρυθμιστικά πλάνα εκτός απ’ την απουσία της βούλησης, αναιρούν και οι διάφορες αντιδράσεις που πιθανώς προκαλούν. Αντιδράσεις τόσο σε πολιτικό επίπεδο (βλ. αντιπολιτευόμενες δυνάμεις), όσο και σε κοινωνικό (λ.χ. ασύδοτες συντεχνίες). Για την αποφυγή αυτών ή τον όσο το δυνατόν μεγαλύτερο περιορισμό τους απαραίτητη κρίνεται η ύπαρξη ενός masterplan, ενός σχεδίου δράσης. Το σχέδιο αυτό μπορεί να λαμβάνει χώρα είτε σε προκαταρκτικό στάδιο, μέσω μιας πιλοτικής, πειραματικής και γιατί όχι απόρρητης εφαρμογής, είτε στην πορεία, κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης της νομοθεσίας. Όσον αφορά το δεύτερο, δύνανται από κοινού κυβερνώντες και διοικούντες να το εφαρμόσουν σταδιακά, βαθμιαία, αποκεντρωμένα και εναλλακτικά, και αναλόγως με την επιτυχία, την αποδοχή και τη συναίνεση που οι αλλαγές καλλιεργούν, να τις επεκτείνουν στο σύνολο του οργανωτικού πεδίου. Αφ’ ότου δε, πετύχουν την αποτελεσματική εφαρμογή της μεταρρύθμισης, μπορούν ελεύθερα να προβούν στο τελικό της στάδιο, την εποπτεία και την αξιολόγηση αυτής, φορείς της οποίας και εδώ θα είναι Κυβέρνηση και Διοίκηση.
Συνοψίζοντας, τα στάδια μιας μεταρρύθμισης πρέπει να είναι τα εξής :
α. Προετοιμασία : Διαβούλευση όλων των φορέων (Κυβέρνησης, Διοίκησης, κοινωνίας) για τον εντοπισμό των προβλημάτων και την επιλογή της λύσεως αντιμετώπισής τους, στηριγμένης σε μια ιδέα, σ’ ένα όραμα.
β. Εφαρμογή : Θέσπιση νόμων και εφαρμογή τους απ’ τα διοικητικά στελέχη με τη διακριτική ευχέρεια που διαθέτουν, όπως και μ’ ένα συγκεκριμένο και σαφές σχέδιο δράσης.
γ. Αξιολόγηση : Εποπτεία ορθής εφαρμογής, έλεγχος αποτελεσμάτων και διόρθωση προβλημάτων που πιθανώς προκύψουν.
Ο προεκτιθείς είναι ο δρόμος που πρέπει να ακολουθεί κάθε μεταρρυθμιστική πορεία, στον οποίο συνοδοιπόροι είναι τόσο η εκάστοτε αρχή, κεντρική (Κυβέρνηση) ή περιφερειακή, όσο και η Διοίκηση μαζί με την υπόλοιπη κοινωνία. Αυτή άλλωστε είναι και η ουσία της Δημόσιας Πολιτικής!
Νίκος Σπ. Ζέρβας
Πολιτικός Επιστήμονας Πανεπιστημίου Αθηνών
